In het jaar 1122 besluit de Bisschop van Utrecht tot ontginning van de moerasachtige wildernis ten zuiden van Houten. Het gaat om de ontginning van Vuilcop, Waalseveld, Bieshaar en Tetwijk. Een deel van de bebouwde kom van Houten ligt in deze ontginning.

Reden voor de ontginningen zijn de toename van de bevolking, de behoefte aan agrarische grond en de inkomsten voor de bisschop. Het is een vervolg op de ontginningen die in de 10e en 11e eeuw ten zuiden van de huidige Achterdijk, bij Pothuizen en langs de Uitweg hadden plaatsgevonden.

Aanleg van de weteringen

In het gebied worden twee weteringen gegraven. De Goyerwetering (vanaf de 16e eeuw Houtensewetering genoemd) in het noorden, zodat het grondwater van de hogere delen van de Jutphase en Houtense stroomruggen kan worden afgevoerd en de Schalkwijksewetering in het midden.

De Waalse Wetering /Honswijksche Wetering in het zuiden was al ontstaan ten gevolge van de ontginningen langs de Lek. De weteringen komen uit op de Vaartse Rijn die tussen 1127 en 1148 wordt gegraven om Utrecht met De Lek te verbinden. De Vaartse Rijn heette destijds Nieuwe Rijn.

Fases ontginningen Schalkwijk

In delen wordt het gebied vanaf 1126 ontgonnen. Op regelmatige afstanden worden sloten gegraven, parallel aan de oostzijde van de Uitweg en zo recht mogelijk op de weteringen. Zo ontstaan er kavels van 1250 meter lengte en 113 meter breedte. Dit soort verkaveling noemen we strookverkaveling.

In het middendeel (Bieshaar en Tetwijk) wordt vanaf 1126 ontgonnen. Het dorp Schalkwijk wordt in dit deel gebouwd. De familie van Schalkwijk die het contract met de bisschop heeft ondertekend, neemt in dit deel de leiding.

Daarna volgen al snel Vuijlcop en het Waalseveld. Voor Vuijlcop wordt in 1131 of 1132 een contract afgesloten. De Norbertijnerabdij Mariënweerd krijgt hier de rechtsmacht. Dit gebied staat bekend als Groot Vuijlcop en omvat het zuidwestelijke deel van Houten. In het huidige Nieuwegein ligt Klein Vuijlcop.

Verlenging Schalkwijksewetering

Om het oostelijk deel van Schalkwijk te ontginnen moet de Schalkwijksewetering worden verlengd. Hiervoor wordt in 1159 toestemming verleend.

De heer van Goye neemt ook deel aan deze ontginningen en dan met name het noordoostelijk deel Goyerveld/Tuurlaak. Dit gebeurt vanaf 1159. Een klein dorpje dat voedsel leverde voor arbeiders is in 2000 ontdekt nabij het Bladmos. Het Goyerveld wordt vanaf de Zuwedijk ontgonnen.

Ten zuiden van de verlengde Schalkwijksewetering wordt Kanenbroek ook vanaf 1159 ontgonnen. Deze ontginningsactiviteit begint in het dorp Schalkwijk en trekt naar het oosten. Er zijn aanwijzingen dat Kanenbroek kortstondig een eigen gerecht was en later bij het gerecht Schalkwijk is gevoegd. De overige gebieden (Blokhoven en de restgebieden De Knoest en De Geer) worden rond 1175 ontgonnen.

De boerderijen langs de Schalkwijkse wetering

De werkzaamheden worden uitgevoerd door nieuwe boeren die op zoek zijn naar land. Ze zijn verplicht de sloten te onderhouden en een deel van de opbrengsten af te staan. Het vermoeden bestaat dat deze boeren uit Friesland en Noord-Duitsland kwamen.

Elke boerderij heeft een strook land achter zich. Dit land is gescheiden door ontginningssloten die schuindwars op de Schalkwijkse Wetering worden gegraven. Ook de boerderijen staan schuin op de weg. Het land zelf heeft ook greppels, waardoor er zogenaamde bolakkers ontstaan.

Langs de Kaaidijk (Schonauwen) verschijnen ook boerderijen. Naarmate ze westelijker komen te liggen, wordt het natter. Deze boerderijen worden op terpen gebouwd.¹ Het helpt allemaal niet en nog in de middeleeuwen verhuizen deze boeren naar de Houtensewetering, naar de andere kant van hun landerijen. In 1261 staat er een grote kloosterboerderij langs de Houtense wetering. Historici zeggen dat de ontginning van Vuilcop vanuit de Houtensewetering heeft plaatsgevonden. Maar waar dit op is gebaseerd is niet bekend.

Noten

1. Deze terpen zijn door archeologen teruggevonden. ↩︎